سید محمد باقر حکیم

حکمت، بصیرت و شجاعت تا پای شهادت

یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های مذهبی و سیاسی شیعه در عراق و جهان اسلام، که زندگی پرفراز و نشیبی را در راه مبارزه با ستم و استبداد سپری کرد، سید محمد باقر حکیم است او نه تنها به عنوان یک روحانی تأثیرگذار، بلکه به عنوان یک رهبر سیاسی و اجتماعی نقش مهمی در تاریخ معاصر عراق و ارتباط آن با انقلاب اسلامی ایران ایفا کرد.

سید محمدباقر حکیم در سال 1318 شمسی (1939 میلادی) در شهر نجف اشرف در خانواده‌ای مذهبی و با سابقه‌ی علمی و سیاسی بدنیا آمد. پدر او، آیت‌الله سید محسن حکیم، از مراجع بزرگ شیعه در عراق و رهبر شیعیان این کشور در دهه‌های 1330 و 1340 شمسی (1950 و 1960 میلادی) بود. خانواده‌ی حکیم اصالتاً از منطقه جبل عامل (جنوب لبنان) بودند که در قرن هجدهم از لبنان به عراق مهاجرت کردند و در نجف ساکن شدند.

محیط خانوادگی و مذهبی نجف، تأثیر عمیقی بر شخصیت سید محمدباقر حکیم گذاشت. او از کودکی با مفاهیم مذهبی و سیاسی آشنا شد و تحت تربیت پدرش، که نه تنها یک مرجع تقلید بلکه یک رهبر سیاسی برجسته در عراق آن دوره نیز بود، پرورش یافت. این زمینه‌ی خانوادگی و محیط علمی نجف، شرایط مناسبی برای رشد فکری و معنوی او فراهم کرد.

تحصیلات سید محمدباقر حکیم در حوزه‌ی علمیه‌ی نجف آغاز شد. او دروس مقدماتی و سطح را نزد اساتید برجسته‌ی حوزه گذراند و در کنار آن، به فراگیری علوم جدید و زبان‌های خارجی نیز توجه ویژه ای از خود نشان داد. از مهم‌ترین استادان او می‌توان به پدرش آیت‌الله سید محسن حکیم، آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی، آیت‌الله سید محمدکاظم شیرازی و آیت‌الله سید محمدتقی حکیم اشاره کرد.

سید محمد باقر حکیم در کنار تحصیلات حوزوی، به مطالعه‌ی علوم جدید و مسائل سیاسی و اجتماعی نیز علاقه‌مند بود. این گرایش او به مسائل سیاسی و اجتماعی، تحت تأثیر فضای سیاسی عراق در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ و نقش پدرش در رهبری شیعیان شکل گرفت. سید محمدباقر حکیم در کنار تحصیل، به فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی نیز پرداخت و به تدریج به عنوان یکی از چهره‌های جوان و تأثیرگذار حوزه‌ی علمیه‌ی نجف شناخته شد. این اثرگذاری با حادثه مهمی که در آینده رخ داد بسیار برجسته تر شد.

انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ (۱۹۷۹ میلادی) نقطه‌ی عطفی زندگی سید محمدباقر حکیم بود. او که تحت تأثیر افکار امام خمینی (ره) و مکتب انقلاب اسلامی در ایران قرار گرفته بود، به سرعت به یکی از حامیان اصلی انقلاب اسلامی تبدیل شد. سید محمدباقر حکیم نه تنها از نظر فکری و اعتقادی با انقلاب اسلامی همسو بود، بلکه به دلیل روابط نزدیک با رهبران انقلاب، به ویژه امام خمینی (ره)، نقش مهمی در ارتباط بین شیعیان عراق و انقلاب اسلامی ایفا کرد.

سید محمدباقر حکیم پس از پیروزی انقلاب اسلامی به ایران سفر و در آنجا با امام خمینی (ره) و دیگر رهبران و شخصیت های برجسته انقلاب اسلامی دیدار کرد. این دیدارها و همکاری‌ها که پس از چند نوبت بازداشت و اسارت سید محمد باقر حکیم در بازداشتگاه های رژیم صدام و متعاقب آن هجرت او به ایران رخ داد، زمینه‌ساز شکل‌گیری یک جنبش اسلامی در عراق شد که تحت تأثیر انقلاب اسلامی ایران بود. او به عنوان یکی از رهبران اصلی این جنبش، نقش مهمی در سازماندهی و هدایت شیعیان عراق علیه رژیم بعث صدام حسین ایفا کرد.

با آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در سال ۱۳۵۹ خورشیدی (۱۹۸۰ میلادی)، سید محمدباقر حکیم به عنوان یکی از حامیان اصلی ایران در این جنگ شناخته شد. او نه تنها از نظر سیاسی و عقیدتی از ایران حمایت می‌کرد، بلکه به صورت عملی نیز در سازماندهی و حمایت از نیروهای ایرانی و عراقی مخالف صدام حسین نقش داشت.

سید محمدباقر حکیم در طول دفاع مقدس توانست با کمک مهاجران شیعه فراری و اسرای داوطلب عراقی و همینطور فرماندهان و افسران سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، تیپ 9 بدر که بعدا تبدیل به لشکر 9 بدر شد را سازماندهی کند. این لشکر در عملیات های مهمی طی دفاع مقدس حضور داشت که از آن جمله می توان به عملیات بزرگ «کربلای 5» (بخش عراقی شلمچه و شرق بصره – زمستان 1365) اشاره کرد.

در دهه‌ی ۱۹۹۰، سید محمدباقر حکیم نقش مهمی در سازماندهی و هدایت قیام مردم و شیعیان عراق علیه رژیم صدام حسین، که به «انتفاضه شعبانیه» مشهور شد، ایفا کرد. این قیام که پس از جنگ خلیج فارس رخ داد، به دلیل سرکوب شدید رژیم بعث و حمایت غرب و اعراب از صدام در این اقدام شکست خورد، اما سید محمدباقر حکیم همچنان به عنوان یک رهبر مذهبی و سیاسی تأثیرگذار باقی ماند.

پس از سقوط رژیم صدام حسین در سال 1382 (2003)، آیت الله سید محمدباقر حکیم به عراق بازگشت و به عنوان یکی از رهبران اصلی شیعیان این کشور نقش مهمی در شکل‌گیری نظام سیاسی جدید ایفا کرد. او به عنوان رئیس شورای عالی انقلاب اسلامی عراق، تلاش‌های زیادی برای وحدت شیعیان و دیگر گروه‌های مذهبی و قومی عراق انجام داد. با این حال دشمنان قدیمی به دنبال انتقام از ضربات سید محمد باقر حکیم به رژیم صدام بودند.

سرانجام سید محمدباقر حکیم در روز جمعه 6 شهریور 1382  (29 آگوست 2003) پس از شرکت در نماز جمعه در حرم امام علی (ع) در نجف اشرف، در یک حمله‌ی تروریستی به شهادت رسید. این حمله که با انفجار یک خودرو بمب‌گذاری شده در اطراف حرم حضرت علی (ع) به اجرا درآمد، منجر به شهادت او و ده‌ها تن از همراهانش شد. بسیاری از شخصیت های عراق و جهان اسلام و دیگر مقامات جهان این حمله تروریستی را محکوم کردند.

از همان ماه های نخست شهادت سید محمد باقر صدر، هسته های مقاومت شیعیان علیه اشغالگری آمریکا، انگلیس و ناتو شکل گرفت و ضربات سنگینی به آن ها زد؛ هسته هایی که بعدا تشکیلات «مقاومت اسلامی عراق» از دل آن ها سربرآورد و با دشمنان اهل بیت (ع) در خاک عراق، سوریه و فلسطین اشغالی درگیر شد و نشان داد که مسیر سید محمد باقر حکیم پس از شهادتش همچنان با قدرت ادامه دارد.